Κάθε λογοτεχνική μετάφραση οφείλει να είναι αμφιλεγόμενη

Μεταφράζω λογοτεχνικά κείμενα απ' εδώ και 30 χρόνια, για να ασκηθώ στην τέχνη του λόγου, να προσφέρω στους αναγνώστες αυτό που νομίζω πως χρειάζονται και για να συμπληρώσω το εισόδημά μου.

Η πείρα με ανάγκασε να πάρω κάποιες αποφάσεις θεωρητικού και πρακτικού χαρακτήρα. Δεν μεταφράζω λογοτεχνήματα των οποίων τον δημιουργό δεν μπορώ να αντιμετωπίσω ως συνάδελφό μου στην τέχνη του λόγου, λογοτεχνήματα των οποίων τους τρόπους δεν γίνεται να ιδιοποιηθώ και λογοτεχνήματα τα οποία δεν μπορούν να μου δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση πως τα έχω γράψει εγώ. Από τον Ezra Pound έμαθα
ορισμένες τακτικές πολύ αποδοτικές. Εννοείται πως χρειάστηκε να παραβάλω μεγάλο μέρος των αμφιλεγόμενων μεταφράσεών του με τα πρωτότυπα. Κατέληξα στο συμπέρασμα πως όπως το ύφος του πρωτοτύπου είναι ο δημιουργός του, έτσι και το ύφος της μετάφρασης είναι ο μεταφραστής του. Κάθε λογοτεχνική μετάφραση οφείλει να είναι αμφιλεγόμενη, αλλιώς δεν μπορεί να έχει ύφος, δεν είναι λογοτεχνική. Εξάλλου το μόνο λειτουργικό στοιχείο ενός λογοτεχνικού κειμένου, που μπορεί να μετακινηθεί με κάποιον τρόπο, είναι το ύφος του. Η μεταφορά του ύφους ενός κειμένου από μία γλώσσα σε μιαν άλλη προϋποθέτει πράγματα που υπερβαίνουν κατά πολύ τη γνώση της γλώσσας-πηγής. Η μετάφραση δεν οφείλει να λάβει υπόψη της μόνον εκείνη την πλευρά του κειμένου που ορίζεται από τη γραμμένη επιφάνεια. Το αποβλεπτικό ενέργημα που επιτελεί ο μεταφραστής, απαιτεί την ολοκληρωμένη θέαση του έργου. Φυσικά, ένα έργο είναι ολόκληρο όταν μπορούμε να αντιληφθούμε τη δική του προσωπική ιστορία, που αποτελεί τον ορίζοντα εντός του οποίου το συναντήσαμε. Χρειάζεται να το γνωρίζουμε γωνιά γωνιά, στη βάση των όσων μας λέει πως είναι, αλλά κι εκείνων που μας αποκρύπτει. Ενα χονδροειδές παράδειγμα από τη μουσική. Δεν γίνεται πια να ακούσουμε την τέταρτη σονάτα για πιάνο του Μπετόβεν, δίχως να σκεφτόμαστε ένα γεμάτο φεγγάρι, παρ' όλο που κανείς δεν ξέρει για ποιον λόγο ονομάζουμε... του σεληνόφωτος αυτή τη σονάτα. Η δημιουργία μιας τέτοιας σχέσης με το υπό μετάφραση έργο δεν είναι τόσο δύσκολη όσο φαίνεται. Αρκεί ο μεταφραστής να δαπανήσει χρόνο στη μελέτη του. Πριν ξεκινήσει τη μετάφρασή του πρέπει να γνωρίζει όσα περισσότερα γίνεται γι' αυτό. Οπωσδήποτε όμως όσα χρειάζεται να γνωρίζει ένας δάσκαλος για να το διδάξει ή ένας δοκιμιογράφος για να το περιγράψει. Η προσωπική μου πείρα λέει πως ύστερα από μια τέτοια εργασία, το κείμενο σού υπαγορεύει σχεδόν αυτομάτως τη μετάφραση.
Θεωρώ ως πηγή των άσχημων μεταφράσεων την αδυναμία των μεταφραστών να διακρίνουν ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό έργο κι ένα έργο λόγου. Εργα λόγου είναι σχεδόν όλα τα κείμενα. Λογοτεχνικό έργο είναι εκείνο που προσπαθεί να σε πείσει πως δεν είναι λογοτεχνικό. Ο αδέξιος μεταφραστής προσπαθεί να μεταφράσει λογοτεχνικά και το έργο τον εκθέτει. Ο αδέξιος μεταφραστής προσπαθεί να μας παρουσιάσει το λογοτέχνημα, νομίζοντας πως το λογοτέχνημα είναι μόνον αυτό που έχει μπροστά του. Δυστυχώς γι' αυτόν, η γλώσσα της λογοτεχνίας είναι κάτι πλαστό, που δεν συναντάται παρά μόνον ως αδρανές υλικό στα λεξικά και στις γραμματικές. Και ίσα ίσα, όταν ακριβώς δείχνει να πλησιάζει την καθημερινή γλώσσα, είναι που απομακρύνεται περισσότερο από αυτήν.
Με τέτοια μυαλά, πολύ δύσκολα καταφέρνω να πληρώνομαι την πραγματική αξία τού κόπου που κατέβαλα για να μεταφράσω ένα βιβλίο. Ευτυχώς πάντα υπάρχουν εμπνευσμένοι άνθρωποι με τους οποίους οι δοσοληψίες δεν γίνονται μόνο σε χρήμα, αλλά και σε εμπιστοσύνη. Εν πάση περιπτώσει δεν γίνεται κανείς να ζήσει από τη μετάφραση πραγματικά λογοτεχνικών βιβλίων στην Ελλάδα.
Η μετάφραση του βιβλίου Catherine του Thackeray μού έδωσε την ευκαιρία να μελετήσω ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο ύφους, τον χειρισμό των αντιθέσεων που παράγονται όταν μια επίσημη και σχολαστική γλώσσα μεταφέρει τα πιο αδιάκριτα ή εξεζητημένα πράγματα. Ως εκ τούτου, ο συνάδελφος Thackeray θα πρέπει να είναι πολύ ευχαριστημένος εκεί που βρίσκεται.

Γιώργος Μπλάνας
πηγη: enet.gr